Першыя ў гонцы з часам

Нехта ў пачатку лета спакойна выдыхае, маўляў, нарэшце адпачнём. А нехта, наадварот, закасвае рукавы, бо наперадзе — мора працы. Пазіцыю другіх падзяляюць студэнты і выкладчыкі гістарычнага факультэта Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, якія штогод выпраўляюцца ў этнаграфічныя экспедыцыі па краіне.

Практыка на гістфаку ўключана ў вучэбны план першакурснікаў і можа быць археалагічнай ці этналагічнай — у палявых умовах. Апошняя звычайна праходзіць там, дзе студэнты яшчэ не былі. Вандроўцы папярэднічае падрыхтоўчы этап работы ў аўдыторыях, дзе хлопцы і дзяўчаты атрымлі­ваюць ключавыя веды ў галіне этнаграфіі. Выкладчыкі кафедры этналогіі, музеялогіі і гісторыі мастацтваў тлумачаць, як правільна буда­ваць адносіны — заходзіць на падворак, фармуляваць пытанні, пераўдакладняць незразумелае. Сама ж экспедыцыя дапамагае адтачыць практычныя навыкі.

Прыязджаючы ў новае месца, удзельнікі этнаграфічнай экспедыцыі селяцца ў мясцовых школах, дзіцячых садах. Па словах прафесара Тадэвуша Навагродскага, падтрымка дырэктараў навучальных устаноў і прадстаўнікоў раённых аддзелаў адукацыі — важны фактар у арганізацыі практыкі (у розныя гады студэнтам дапамагалі Уладзімір і Аляксандр Кадлубаі, Святлана Бандарэнка, Ірына Гапон, Сяр гей Зелянееў і іншыя). Пасля размяшчэння маладых людзей дзеляць па групах, перад кожнай з якіх ставіцца адпаведная задача. Асноўным кавалкам даследчай работы з’яўляецца інтэрв’юіраванне старажылаў вёсак і мястэчак, перавод сабраных гісторый у “лічбу”. Мясцовым жыхарам, як правіла, ёсць што расказаць пра народную культуру, пра што сведчаць падрыхтаваныя па выніках этнаграфічных паездак 10 палявых зборнікаў, 5 з якіх пабачылі свет.

Важным складнікам працы, па словах аднаго з кіраўнікоў практыкі дацэнта кафедры этналогіі, музеялогіі і гісторыі мастацтваў Ірыны Алюнінай, з’яўляецца адэкватная апрацоўка звестак: студэнты імкнуцца захаваць нават дробныя моўныя асаблівасці ў гаворках кожнага раёна. Акрамя прафесійных навыкаў, першакурснікі вучацца прымяняць на практыцы лекцыйны матэрыял, разумеюць, як атрыманая інфармацыя можа ўплываць на развіццё турызму ці прасоўванне навуковых ідэй.

Сёлета гістфак пабываў у Міжэрычах Зэль­венскага раёна Гродзенскай вобласці. Адметнай знаходкай экспедыцыі стала Евангелле — сямейная рэліквія Аляксандра Калюты, якая перадавалася ад бацькі да сына на працягу пяці стагоддзяў. А ў 2016 годзе ў Барысаўскім раёне маладым гісторыкам падарылі абраз Святой вялікапакутніцы Варвары, які датуецца 2-й паловай XIX стагоддзя і які пасля быў перададзены на захаванне ў Нацыянальны гістарычны музей. Аднак, па словах Ірыны Уладзіміраўны, выкрыццё старажытных рэчаў не з’яўляецца самамэтай практыкі.

— Студэнты прыходзяць да інфармантаў, паглыбляюцца ў іх свет, знаёмяцца з традыцыя­мі і сямейнымі гісторыямі, адкрываюць для сябе прадметы матэрыяльнай культуры — абразы, кнігі, прылады працы ці побытавыя прадметы, — расказвае этнолаг. — Людзі, жадаючы дапамагчы рабоце студэнтаў, нярэдка дораць такія рэчы. Многія з палявых здабыткаў пасля становяцца экспанатамі краязнаўчых музеяў, з якімі супрацоўнічае кафедра.

Спецыяліст адзначае, што, паколькі не ва ўсіх студэнтаў ёсць бабулі і дзядулі,  многія з маладых людзей прырастаюць да сваіх суразмоўнікаў душой, вяртаюцца пасля асноўнага пласта работы, каб проста пагутарыць з імі, дапамагчы па гаспадарцы. Так наладжваецца не толькі эмацыянальная сувязь — юнакі і дзяўчаты больш разумеюць культуру асобных рэгіёнаў. Дапамагаюць ім у гэтым палявыя дзённікі — журналы, у якіх практыканты пазначаюць дадатковыя пытанні, фіксуюць незнаёмыя словы. Акрамя таго, дзённікі з’яўляюцца часткай справаздачы па практыцы. Напрыканцы паездкі студэнтам выдзяляецца два дні на падрыхтоўку прэзентацый і іх абарону. Скамбінаваўшы вопыт усіх груп, падводзяцца агульныя вынікі работы. Нярэдка атрыманы досвед адлюстроўваецца ў фільмах, вершах і іншых творчых формах.

Па словах людзей, якія неаднаразова выпраўляліся ў падобныя экспедыцыі, пасля практыкі студэнты лепш ведаюць адно аднаго, канфлікты на практыцы — рэдкая з’ява. Паглыбленасць юнакоў і дзяўчат у этнаграфічную дзейнасць вядзе да павышэння цікавасці да навукі. Таму нярэдка пасля работы маладыя людзі звяртаюцца да напісання гісторыі сваіх сем’яў. Частка з іх выбірае этнаграфію ў якасці дыпломнага праекта, крыху радзей — навуковай кар’еры.

Кіраўнікі практыкі — загадчык кафедры прафесар Тадэвуш Навагродскі, дацэнты Ірына Махоўская, Сцяпан Захаркевіч, Ірына Алюніна і Ірына Бачыла — працуюць поплеч з маладымі людзьмі. Праўда, яны тут не толькі кіраўнікі, а яшчэ і псіхолагі, арганізатары, экскурсаводы, менеджары. Часта на іх плечы кладзецца ўладкаванне побытавых пытанняў, узаемадзеянне з мясцовымі краязнаўцамі, выхаваўчыя моманты па-за практыкай.

— Мы не працуем пэўную колькасць дзён з канкрэтна акрэсленай колькасцю гадзін. Дзейнасць не спыняецца нават на выхадных: гутарым з мясцовымі насельнікамі, ходзім на экскурсіі, стараемся максімальна напоўніць час практыкі карыснай інфармацыяй. Мы, этнографы, павінны заўсёды трымаць сябе на належным навуковым узроўні, распальваючы пры гэтым цікавасць да этналогіі ў студэнтаў, — тлумачыць Ірына Уладзіміраўна.

Магістрант факультэта Дар’я Шавярдак пасля першай практыкі неаднаразова вярталася ў палявыя ўмовы як валанцёр, а цяпер пратоптвае сцяжынкі этнаграфіі як прафесійны навуковец. Яна з задавальненнем расказвае пра першы этналагічны вопыт, які атрымала на 1 курсе ў Слабодцы Браслаўскага раёна. 

— У мясцовым касцёле быў арган, а мой аднагрупнік, як высветлілася, валодаў гэтым інструментам. Ён іграў настолькі хораша, што яго запрасілі ў якасці арганіста на вянчанне. Разам з ім, вядома, і нас: як хораша было! А адна знаёмая бабуля штодзень прыносіла нам па тры літры малака, — успамінае дзяўчына. — Але самае незабыўнае — гэта падарунак ад нашых выкладчыкаў у апошні дзень: пакуль мы спалі, яны напяклі нам аладак, якія мы пасля са смакам елі са згушчонкай.

Дар’я пераканана, што ў палявых умовах нельга быць індывідуалістам, бо там фарміруецца каманда. А прыемным бонусам яна лі­чыць уменне выбудоўваць зносіны са сталымі людзьмі, знаходзіць ключыкі да кожнага з іх. Думкі дзяўчыны падзяляе і яе малодшая калега — удзельніца сёлетняй практыкі другакурсніца Настасся Бубянец. Студэнтка адзначае, што галоўная адметнасць этнаграфічнай практыкі — атмасфера. Яшчэ некалькі важных складнікаў — дапытлівасць, якая запальвае знутры, дробачак панікі, мора энтузіязму і думкі пра пераадольванне бар’ера паміж табой і будучымі суразмоўнікамі.

— Мясцовыя жыхары прымалі нас выключна: даведваючыся, хто мы, падыходзілі да нас на вуліцы, каб пагутарыць, расказаць пра сябе і свае сем’і. Гэта неверагодна! Нам выпала размаўляць не з вялікай колькасцю людзей, але нам пашанцавала, што гэта былі пераважна сямейныя пары і мы маглі вывучаць мужчынскія і жаночыя пункты гледжання на “старое жыццё”, — дзеліцца дзяўчына. — Нашы традыцыі чароўныя ў сваёй разнастайнасці, таму кожны дзень у экспедыцыі быў важны для нас. Этналагічная практыка — гэта гонка з часам, і мы паспелі ўзяць з яе ўсё што маглі.

Ірына ІВАШКА.
Фота з архіва Ірыны АЛЮНІНАЙ.